Thursday 7 February 2019


Wunpawng Amyu Sha Rawt Malan Labau kadun

Jinghpaw Wunpawng Amyu Sha ni a lamu ga ginra de Sinna mung maden Ingalik wa gaw AD 1812 ning April shata (12) ya shani kaw nna AD 1914 ning du hkra (102) ning tup anhte Wunpawng amyu sha ni a ntsa up hkang sha lai wa sai.
Myen mungdan a hkawhkam ni, Wunpawng lamu ga de mung maden lung wa yu sai lam ni mung nga nga ai. AD 1600-1780 ning laman Myen hkawhkam Bagyidaw a lak htak e kalang, Mindongmin a lak htak e kalang Dangde, Gara ga, Simbu du hkra shang kabye wa yu sai lam hpe Hpunggan Duwa, Dangde Duwa, Gara Duwa ni hku nna ninghkap gasat kau dat ai lam labau hta matsing da ma ai.
Dai ten na Gat za (Katha) mare du hkra htim gasat nna, Meza mayan nam kadung hka kaw lamu ga jarit masat kau da nhtawm, bai nhtang wa ai lam nga yu sai. Dai hpang, Mindong hkawhkam a lak htak hta kalang mi bai htim gasat lung wa ai shaloi, Sumhka Chyauhpa Nawng a kasha Shayi ninghkring Ja Nan woi awn gasat wa yang, Gat za (Katha) ga lawu Htijaing du hkra shachyut gasat kau ai lam mung chye lu ai.
Dai lang na majan hpe Dabikkyin makau na Padang kahtawng kaw, shada dat kasa dat nna bawngban htingram hkat ai lam galaw lai wa yu sai. Dai ten na anhte Wunpawng lamu ga de na dat kasa Du ni gaw:-
                                            Duwa Sumhka Chyauhpa Nawng
                                            Duwa Daihpa Gumhkawng
                                            Duwa Lawhpwi Zau Ai
                                            Duwa Uma Zau Grim
                                            U Hpu Hla Sein, Sam amyu dat kasa ni rai ma ai.
1877 ning hta Mandalay hkawhkam, Tipaw hkawhkam hpe American Hkalup Sasana sara Robert gaw, Mali hka hku de na Kachin ni hpe laika sa sharin ya na ahkang jaw ya lu na matu hpyi shawn wu ai shaloi, Tipaw hkawhkam gaw, “na a ahkying aten hpe kabai kau ai she rai na re, le nye npan na gwi la hpe chyawm sharing ya u, grau akyu nga na re” ngu tsun sai.
1948 January shata praw (4) ya shani, Myen mung shanglawt lu wa nna shaning (50) ning lapran Kachin amyu sha ni yawng Kachin-Burma byin ra ai ngu ai mungdan a shim-ip masing hte kaga lawng lam law law hpe Bokyok Aung San gaw, masing gran nna lagu jahkrat da sai.
Ndai masing ni hta la kap nna 1960 ning hta U Nu gaw Myen mung hpe Buddha mungdan shatai hpang dat sai. Ingalik mung maden ni gaw, anhte Kachin ni hpe, Myen ni hte rau shanglawt nla na matu hpaji jaw ai lam nga sai. Myen ningbaw Aung San wa gaw, bum nga masha Kachin, Sam, Hkang, Rekhaing ni hte rau shanglawt la yang she grau kaja na lam myit gawat dat ai hte, Kachin ni hpe kahkyin gumdin na matu 1956 ning November shata (28) ya shani Bokyok Aung San gaw Myitkyina de du lung wa nna, Sama Duwa Sinwa Nawng hte Kachin Du salang marai (30) daram hte hkrum masai. November shata (30) ya shani Manhkring de du sai. Ndai zawn myit hkan jahkrum da ai hte, 1947 ning February shata (12) ya shani Panglong ga sadi laika pru wa ai hte, Munghpawm-Pyihtaungsu, Myenma mungdan byin wa sai rai.
Raiti mung, Panglong ga sadi myit hkrum laika hpe hkan shadik shatup ai lam nnga ai sha, Kachin amyu sha ni hte kaga bum nga masha ni hpe dip sha ai lam galaw wa masai.

Rawt Malan Hpang wa ai lam

1948 ning January shata praw (4) ya shani Ingalik mung maden asuya kaw nna, mungdan shanglawt ahkang aya jaw kau ai hte rau Wunpawng mungdan kata de, munghpawm Myanmar mungdan ngu ai ahkaw ahkang hte Myen asuya uphkang tara du shang hpang wa sai. Myen amyu kaba Dualism lailen hte tek lang nga ai mung maden myen asuya gaw, Ingalik a mung maden lailen hte Japan Hpetsit gumshem lailen ni hpe hkringhtawng dagraw lang nna, Pang Long ga sadi hte nhtan shai ai hku Hkang, Karen, Rekhaing, Mon, Sam hte Wunpawng amyu sha ni a ntsa, dip up sai chyup gumshem wa zep zingri uphkang shang wa sai.
Mayam prat, Gumchying Gumsa prat, Ingalik mung maden asuya uphkang ai prat hte, Japan Hpetsit asuya uphkang ai prat ni hta hkam sha lai wa nna, uphkang lailen tara hkum sumhpa hpe mung hkrum kadup lai wa sai. Munghpawm Myanmar mungdan kata na amyu baw sang shagu gaw, Myen asuya a wushoi jum dip up hkang bang wa ai hpe mu ma ai hte rau, myit dum myit hprang kasu kabrawng rai wa sai.
Laika pa, shi laika, n gup aga hte gasat ai hte kaga amawn nsam amyu myu hte gasat ai zawn re ai mung masa ladat amyu myu hte rawt malan gasat hpang wa shajang masai. 1948 ning March shata (28) ya shani Myen mung Communist hpung CPP ni nam rawng rawng hpang sai. 1949 ning shawng daw hta Karen amyu sha ni gaw KNDO Karen National Democratic Organization ngu ai mung masa hpung langai mi hpaw nna, Myen asuya hpe ta tut laknak lang rawt malan gasat hpang wa masai.
1949 ning February shata (16) ya hta, Duwa Naw Seng hte Duwa Zau Seng yan woi awn ningbaw ai Wunpawng amyu sha ni hta na masha marai (1000) hkying mi, KNDO hte matut mahkai n gun jahkrup la nna, Myen asuya hpe laknak lang rawt gumlang gasat hpang wa sai.
Duwa Naw Seng, Duwa Zau Seng yan hte hpung ni gaw Taunggyi, Maymyo (PyinOolwin) Lashio, Sinli, Nam Hpakka mare ni hpe gasat zing madu la ngut nna, Munggu, Muse, Namhkam mare ni de du lung wa ma ai. Dap mying hpe PNDF Pawng Yawng National Defense Force ngu shamying ai.
Manmaw, Myitkyina de lai lung wa nhtawm, Wunpawng mungdan mung shawa daw tsa hpe woi awn jasu sharawt kahkyin gumdin nna, Myen amyu hpe matut rawt malan gasat kau nna, Jinghpaw mung gaw sharawt na matu yaw shada ma ai.
Raitim, dai ten hta mungdan gaw sharawt nga ai Sama Duwa Sinwa Nawng hte Du Gyi salang nkau mi myit nhkrum ai sha n ga, 18 (one eight) 28 (two eight) ngu ai hpyen hpung Brigade nnan ni hpe tin shapun gan hpaw jat la hkra rai nna, Myen U Nu asuya maga tsap nhtawm, ninghkap gasat ai hpe hkrum katut ma ai. Tinang amyu sha shada da kaw hpyen masa nhtap htuk ai lam byin pru wa sai. Dai majaw, 1950 ning April shata hta Duwa Naw Seng gaw, masha 600 daram hte, Miwa mung de shang mat wa sai.
Duwa Zau Seng gaw, masha 60 daram hte Thai mung jarit mayan de yu mat wa nhtawm, KNDO kata magam bungli shang gun hpai lawm nga let, Wunpawng mungdan shanglawt rawt malan ai lam hte seng nna n yup nsha myit sumru nga ai. Ja gumhpraw (Fund) tam na matu hte kaga ra ai lam ni bai wa mayun kahkyin galaw magang nga na matu, Duwa Zau Seng gaw, Du Jaw Gam (Langjaw), Lieutenant Zau Bawk, Zau Tu hte Maru Tu ni marai 4 hpe, Lashio Sinli de bai nhtang dat bang da wu ai.
1957 ning hta Mawlamyeng mare kaw, kanau Zau Tu hte Malizup Zau Mai yan hpe hkrum nna, Yangon, Mandalay Dakkasu jawng ma ni de matut mahkai nhtawm rawt malan mung masa jashawn kahkyin gumdin ai lam galaw mat wa masai. 1958-59 ning de Myen asuya gaw, Ingalik mung maden lailen ni hpe akyu jashawn jai lang nna, kaga myu lakung ni a ntsa dip up sai chyup zingri zingret gumshem ai lam grau grau laja lana rai wa sai.
Dai zawn re ai uphkang lailen hpe nhkam, n yu nga lu ai myu tsaw myit, mung tsaw myit hte hpring chyat taw nga ai Mandalay, Yangon Dakkasu na Wunpawng jawngma ni hte, Mungmyit Sinli, Manmaw, Myitkyina, Wunpawng lamu ga shara shagu na shawa daw tsa ni gaw, Myen asuya a nhkru n kaja ai lai hpe rawt gumlau malan kasat kau na matu, myit su myit rawt kasu kabrawng da ting hkyen lajang myit shajin bang wa masai.
1961 ning January shata (15) ya shani Lashio mare kaw zuphpawng galaw nna, Wunpawng Mungdan Shanglawt Kongsi, Kachin Independent Council (KIC) hpe hpaw masat dat sai. Kongsi magam gunhpai na matu, Kongsi ningbaw hku nna Du Kaba Zau Seng, Komiti salang ni hku nna, Du Kaba Zau Tu, Lama La Ring. Gumhpawn hku nna Lamung Tu Jai, Dumhpau Gawng re ai ningbaw ningla hpa-awn ni gaw, Wunpawng mungdan shanglawt Kongsi, KIC hpe npawt hpang hkrang shapraw hpang dat sai re.
1961 ning February shata (5) ya shani, Lashio mare kaw KIC zuphpawng galaw nna, lamang kaba masum hpe jawm bawngban dawdan masat jahkrat shagrin masai.
1. Wunpawng Gumsan mungdan gaw gap lam
2. Wunpawng Mungdan de tawt lai shang gabye myen mung maden hpe gawt shapraw kau na lam
3. Laknak lang hpyen dap, makawp maga dap hpaw shagreng na lam. Hpyen dap hpe Modern Brigade hte, de a npu e First battalion Second battalion hku hpaw hpang wa na lam ni daw dan masai re. Dai nhtoi hpe Wunpawng Mungdan Shanglawt Rawt Malan ninghtoi ngu masat shagrin dat sai rai.
Shawng ningnan Wunpawng Mungdan Shanglawt Dawnghkawn hpe sharawt hpang ai, Manmaw Ginwang Nba Pa Ninghtawn, Wala Manhkaw na hka hpawk Camp a lam Salang Nhkum Naw a mu mada sakse ga:-
Sammung kaw nna Jinghpaw mung de htawt lung wa ai Wunpawng Mungdan gawgap hpang wa ai gaw, Nba pa de du shang wa ai shaloi, Salang kahtawng ngu ai kaw wa hkring sa ai ten, Nba pa na Du Salang byin dep ai hte hpe shaga la nna, Wunpawng Mungdan gaw gap na matu MAUHKEHKA ai ndai salang kahtawng kaw re. Kamu camp ngu ai camp hpe hpaw la, Nba pa grup yin na ramma ni mai byin ai hte hpe shaga kahkyin la nna dai kaw training sharin, ngut ai hte column hpaw la re ai re. Kamu kahtawng e columm hpaw la ngut ai hte, 1. Ban ma Nhkum Zau Hpang ngu ai wa One Columm ngu nna Gauri krung de, 2. Two columm ngu nna Nmau ga dap 12 de hpaw mat wa, raitim, laning mi pyi ndu yang bya mat sai. 3. Three columm hpe ya na 27 ulam pa ginwang hta e Du kaba Lamai Bawk Naw woi awn, 4. Four columm gaw Du Zau Ung wa hpe Nba pa kaw hpaw kau da. Kamu Camp kaw nna hka hpawk de camp bai sa hpaw, VDF hpaw ai, ninghtawn garan ai, dai hpang kadai mung kadai ra ai de hkawm mat wa. Hkahpawk camp ngut ai kaw na gaw, Ndung camp de bai htawt mat wa re ai re. Du Kaba Zau Seng hpe Manhkaw Lidu Hkyet ngu ai kaw na pang la nna, dai na de du ai rai yang hpang jahpawt hkying 6 kaw ndai dawnghkawn hpe sharawt sai.

Sara kaba Myitung Brang Seng a sakse ga:-
Rawt malan labau gaw, 1960 ning hta e, Myen mungdan asuya ni Buddha Naingngandaw shabyin na nga nna, 1947 ning na Panglong ga sadi dai nhkan mat ai majaw, rawt malan wa ai re. Grau nna rawt malan wan shaja dat ai gaw Buddha naingngandaw ngu ai shabyin na matu, U Nu wa masing jahkrat nna, myen mungkan ting ma hkra Buddha naingngandaw rai ra ai, Hkristan ngu ai gaw Sinna lai she re ngu nna dip kau dat ai.
1945 ning kaw nna shanhte a shim ip masing ngu ai hta, amyu kaji nlang hte Myen tai mat ra ai, Myen hku nga, sha, yup, ka ra ai ngu ai bungli hpe shanhte galaw ai. Myen mung na chyawm tari gaw Myen sha mai ai, kaga taing-yintha ni nmai galaw ai, kaga ni galaw jang ga kaprang wa na re ngu tsun ai. Dai majaw, anhte rawt malan wa ai.
Ya ndai rawt malan gara kaw hpang na ngu yang, anhte Jinghpaw ni a hkawhkam htingnu gaw Myitkyina re ngu nna shalat bang wa raiti mung, Myitkyina kaw nmai hpang ai. Nmai ai lachyum gaw, kaga amyu ni mung gayau nga pra taw ai shara kaw rawt malan nmai hpang ai. Sam mung kaw nga yang mung, sub-state she re.
Dai majaw, kanu mungdan kaw rai ra ai nga sai. Masum ngu na gaw, Manmaw ga e hpang ra ai bai ngu sai. Gara kaw hpang na bai lata mat wa. Ulang pa ginwang kaw e hpang ga ngu ai shaloi, dai ginwang kaw gaw Binsin la ni grai law ai, dai majaw nmai byin ai. Nba pa e bai ngu sai. E..anhte Nba pa e wungyi nga ai, Zau lawn, La Wawm ni nga ai re majaw nmai ai bai ngu. Gauri krung e bai ngu sai. Gauri krung e shahtam Binsin la ni grai dabak ai, Nba pa wungyi nga ai shara kaw rai ra ai nga ai majaw Nba pa de rai wa ai re.
Shingrai Nba pa gara kaw hpang na? nam de rai ra ai, bum ga rai ra ai bai nga. Dai majaw, Bumling Bum ngu ai Lahtaw hkran kaw e laban bat lahkawng wa nga nna hpang ai. Dai ten gaw ya na zawn kaba wa na re ngu kachyi mi mung nnawn ai. Hpa majaw nga yang, myen bungli galaw nga ai salang ni grai law ai. Dai ten hta grai yak hkak nna nam kahtawng hkan e, anhte hpe nam rawng ni she nga ma ai, shanglawt ni ngu kadai ntsun.
Shingrai nna sa wa yu ai shaloi gaw, ma gasup chyai ai zawn zawn hpa zawn zawn rai nna galaw hpang mat wa ai. Raiti mung 1960 ning May shata hta anhte Myitkyina na yu hkrat wa yang, htaw ra salang Rip wa nga ai kawng htaw ra kaw e hpang dat ai shaloi gaw, sara kaba Dumhpau Naw, Nba pa Duwa Zau Lawn, Duwa Naw Hkam, sara Htung La a kawa Janghkam Brang ni lawm rai nna akyu hpyi nna hpang ai re.
Akyu hpyi nna hpang ai madung, anhte a npawt gaw KBC kaw kalang mi shakap wa sai Esaia 60:1-3; 20-22, ndai hte rawt malan hpang ai re. 1961 ning September shata praw (3) ya shani Sammung e nmai hpang ai majaw, Du Kaba Zau Tu ni du wa ai shaloi mung, dai ga hte rawt malan hpang ai. 1961 ning September shata kaw nna Jinghpaw shanglawt dap nga na bai hpaw ai re. Dai gaw, Prang Dingsa ngu ai kaw re. Dai shaloi na hpyen la ni hpe gaw, masum ning masing rai nga ai. Dai masum ning sha ndu dingsa gaw, num nla na, sumtsaw laika nka na, salik tsa nlu na, kara nzen na ndai hku aming jahkrat nna woi galaw hpang ai re.
Ndai galaw hpang ai hpang, 1962 ning January (10) Kachin State Day hta mauhkehka ai re. Ndai kaihtik lam kaw nna waw chyari hka ran, ndai salang kahtawng kaw e galaw ai, mauhke kahtawng mung bai ngu. Dai hpang gaw, shakrip fund hpe war fun ngu bai shamying. N gu hpai mi, gumhpraw lap 5 lahkawn nna masha shinggyin la, htaw ra kamu camp ngu ai kaw hpyen training sharin, 1962 ning January shata praw (1) ya shani kaw nna htawra ka training sharin hpang sai. Mi gaw Prang dingsa e re.
Kamu camp kaw nna she Myitkyina de lung wa na ni, htaw ra Dap 1 (ya na first Brigrade) de lung wa na ni hte, Second Brigrade de hkawm sa wa na ni rai brang rai mat wa ai. Dai shaloi, ndai Nba pa gaw Four columm, Gauri krung gaw One columm, Ulang pa gaw Three columm, tang de kaw gaw Two columm rai nna hpaw hkrat wa ai. One columm a commander gaw Zau Hpang, Four columm a commander gaw Du Ung wa, Three columm a commander gaw Du Bawk Wa, Two columm a commanda gaw Zau Awn wa rai nna hpaw mat wa sai. Mali hka wora hkran maga de gaw Du Kaba Tu Jai woi awn nna rap mat wa, Du Kaba Zau Tu gaw Myitkyina, washawng, putao maga rai mat wa rai nna hpang wa ai re.

Sara Maran Hka Li a sakse:-
Mauhkehka ai a masat dingsat hpe masat shadaw hku bai galaw da ai re. Ndai mauhkehka ai shaloi, shang lawm ai ni a mying jahpan gaw kade nde tawk ka da nga ai. Mauhkehka ai aten hta, ngai asak (10) ning sha naw re. Ma re majaw, kaba ai ni hpa galaw ai ngai nchye ai. Shawa mandat galaw nna du ni hpe hkungga re ai hpe gaw ya du hkra pra pra shingran naw mu nga ai. Kaba ai ni nri hta mauhkehka ai gaw htawra maga de re, ndai shadaw gaw masat dingsat hku nna galaw da ai. Ngai dum ai gaw, Du Tawng Wa kaw e hkan noi nang nna shang lawm ai re. Ndai mayan hku hku mare re. Ndai mare hpe gaw salang kahtawng nga, ya gaw prang ngawn de wa htawt nga masai.

Simsa Lam

1963 ning June shata hta, Myen asuya kaw nna party ni yawng hte simsa htinglu bawngban na matu Mungdan de saw shaga ndau dat ma ai. Wunpawng Mungdan Shanglawt Kongsi kaw nna mung, dat kasa hte bawngban lai wa yu sai.
Shawng ningnan na lang hta, Du kaba La Ring woi awn ai hku nna 1963 ning August shata hta Mandalay kaw sa hkrum htinglu bawngban ma ai. Tinang maga na dat kasa  hpung hta lawm ai, shawng na lang hta Lama Zau Ring, Zau Dan, Zau Htang, Manam Tu, C.C Bawk, Hkun Seng the Dumhpau La Bung ni marai (7) rai ma ai.
Lahkawng lang ngu na hta, Du kaba Zau Dan woi awn nhtawm, November shata hta Yangon kaw sa hkrum htinglu bawngban ma ai. Lahkawng lang na hta, Zau Dan, Zau Mai, Hpauyam La, Sumhka Tu hte Zau Yaw yawng marai (5) rai nhtawm, Myen gumlang maga na Col. Hla Han, Col. Kyaw Soe, Lt.Col Thaung Dan, hte Lt.Col Chit Khin ni marai (4) rai ma ai.
Myen gumlang Kongsi hpung ni tang madun ai tara masat lam yan ni hta na (6) tup hpe Wunpawng Mungdan Shanglawt dat kasa hpung ni machyi hkam ai hku hkam la ya masai. Raitim, lahkawng hpe gaw ganing di nhkap la lu mat ai majaw, 1963 ning November shata (15) ya shani jahpawt hkying (11:00am) aten bai bra wa masai.
Myen gumlang kongsi dat kasa ni tang ai tara ahkyak (8) gaw:-
1.  Jinghpaw Shanglawt Hpyen Dap gara kaw nga ai hpe, Myen gumlang kongsi hpe tsun dan na.
2. Jinghpaw shanglawt hpyen dap shara shagu de bra nga ai rai yang, kahkyin la nna uphkang loi na matu, myen mung kongsi e madu ai shara kaw nga ra na.
3.  Lahkawng maga de na hpyen kin-yu, hpyen shamu shamawt ai lam nmai galaw na.
4.  Lahkawng maga de na shabra tawn ai hpyen dap ni hpe, dap rau shing nrai, Dap Daju de dawm la na.
5.  Gasat gala jahkring da ai ladaw hta, langai hte langai matut mahkai lu na matu, ra ai shara hkan matut mahkai lu na matu, ra ai shara hkan matut mahkai komiti hpaw da na.
6. Gasat gala jahkring da ai aten ladaw hta, Jinghpaw Shanglawt Hpyen Dap gaw, mung masa hku nna kahkyin gumdin lam n galaw lu na hte Jinghpaw shanglawt hpyen dap de hprawng shang wa ai jawngma ni hpe nhkap la na.
7. Gasat gala jahkring da ai ten hta, Jinghpaw Shanglawt Hpyen Dap gaw, mung masha ni hpe sat ai lam, jahkrit ai lam, zingri zingrat n galaw lu na hte gumhpraw n lahkawn lu na.
8. Gasat gala jahkring da ai ladaw hta, myen gumlang asuya a uphkang lam, hpaga yumga hte kaga lam ni hta gara shara kaw raitim, sharu shatsang ai lam n galaw lu na ngu ai lawng lam ni re.
Wunpawng mungdan shanglawt hpung gaw, mung masa hpe mung masa hku nna hparan na matu shakut nga ai mung shawa a gawng malai tai ai wuhpung wuhpawng langai hku nna lam tam shakut nga ding yang re. Tinang amyu sha ni a lu ging lu ang ai mung masa, shinggyim ahkaw ahkang lam ni hpe hpring tup lu la hkra shakut nga ai hpung mung re.
Dai majaw, anhte Wunpawng amyu sha ni myit hkrum ai hte mungkan hta tinang amyu sha a dawnghkawn hpe sharawt lu ai amyu sha ni tai hkra, anhte a awng padang Yehowa Karai Kasang ngu ai ga baw hta myit hkrum ai hte tut e madi shadaw n gun jawm dat shang lawm ai hte, myu sha lawt lam magam bungli kaba hta ang ai shara gwi gwi shang tsap n gun dat sa wa ra na ga ai ngu yawng hpe ga saw dat ai.

Yawng ngwi pyaw hkamja nga u ga law…… 
(Ndai labau gaw Laiza TV a sawk tang ai daw ni sha re)

No comments:

Post a Comment