Jews (Yuda) amyu yawng ngu na wa Babylon (ya na Iraq) de (BC 586-Yeremia 52:12, 13 -hkawhkam tai ai 19 ning na ai ten- 605 BC hta hkawhkam tai hpang ai) hkawhkam Nebuchadnezzar a lata hta bawng dung mat ai hpang, bai wa nna mungdan hpe gawgap la ai labau lasang ginshi hkri yu ga. Babylon ni Yeruslem mare hpe sa htim nna n gun ja ai hte hpaji chye ai mahkawn shabrang yawng Babylon de woi mat wa ai hpang, Yuda mung gaw katsi katsang ji nu she dun numhpu she lun rai mat yu sai. Raitim, labau leng kyi ai nzim, hka nu lwi ai nsim, Babylon mungdan hpe (BC 538-Jeremiah 32:1) hta Persia hkawhkam Cyrus bai gasat dang ai aten ladaw mi du nhtoi sumhka mi pru ra ai. Persia ni Babylon hpe majan dang ai hte rau, Babylon kaw bawng dung nga ai Yuda amyu ni hpe kam ai shara de hkawm sa mat wa lu na ahkang jaw dat sai. Nkau mi Asia minor de chyam bra hpang mat wa sai. Dai zawn, nkau mi tinang kam ai de pru hkawm mat wa tim, Yuda mung de bai wa ai ni mung ningdaw (3) rai nna pru wa ma ai. Numdaw langai ngu na hta (BC 536) e Zerubbabe woi awn ai hpung, numdaw lahkawng ngu na hta (BC 458) e Ezra woi awn ai hpung, numdaw masum hta (BC 445) e Nehemia woi awn ai hpung ngu masat ma ai.
Persia hkawhkam Cyrus a hpang Darius the Great gaw Yeruslem Nawku hitngnu hpe mung gram ya sai. Dai hpang hkawhkam Xerxes gaw Esther hpe hkawhkam jan shatai nhtawm, Esther a lak htak hta mung Yuda masha ni hpe makawp maga ai lam law law galaw ya sai. Xerxes a kasha Artaxerxes up hkang ai ladaw (BC 465-423) laman hta Ezra hte Nehemia laika hpe ka da sai lam ang na sai.
Ezra a laika gaw, Cyrus a prat (BC 538), Yuda ni Babylon kaw nna shawng pru wa ai hpung ni a lam mung lawm nna, Ezra shi nan Artaxerxes up ai ladaw hta (7) ning shang lawm sai lam mung rawng nga ai. Dai lam hpe yu yang, Ezra laika gaw shi hkum nan nlawm ai lam hpe mung ka shalawm ang sai ngu sawn yu lu nga ai. Nehemia hpung ni gaw hkawhkam Artaxerxes ladaw (BC 445) hta rai nna, shi nan hkawhkam wa a hpajau hpala rai nga ai. Hkawhkam wa a lu sha hpe gung lashi kaw na lawt hkra jep joi ya ai wa mung re ai lam mu lu ai. BC 445 hta Yeruslem de wa nga na ahkang Artaxerxes kaw na lu la ai majaw, Yeruslem de bai wa nna Yuda mung bai gaw gap ai lam woi awn galaw sai nga ai. Dai sha nrai Yuda daw Yeruslem grup yin [mile 1000] hpe up hkang na mungdu asuya lit hpe mung gun hpai na lit jaw hkrum wu ai. Raitim, Nehemia gaw hpaga yum ga lam hte mare bunghku gram lajang na lam hpe hkaw tsun woi awn let Parsia de bai wa nna rung mung lung nga ai. BC 443 hta Yeruslem de bai nhtang wa nna, Samari hte Ammon htung lai ka-up hkrum ai kaw na ningdang kau ra ai lam bai wa woi awn ra nga salu ai. Ndai manghkang gaw Yesu shangai ai ten du hkra byin ai manghkang Yuda hte Samari nga nna ngam nga sai rai nga ai.
Ezra gaw Nehemia a hpang BC 397, Artaxerxes II a prat e tara ni hpe shagrin da ai magam hpe galaw da nu ai nga ai. BC 401 ning hkan ka da ai Papyrus ni hpe yu ai shaloi, Persian asuya ni kaw hpyi shawn ai laika, Yeruslem hpe bai gaw gap la na ahkang hpyi ai zawn re ai hpe Nile hka nu zunlawng ni hkan na tam mu ma ai nga ai. Ezra a ten kaw nna gaw mung masa hku yu ai shaloi Yuda hpe hkawhkam ni nrai, hkinjawng ni mahtang up hkang ai lam byin wa sai.
Ahkun hkan se hte seng ai lam, nawku htingnu hta jaw jau ra ai pyaksan gumhpraw ni hte seng ai lam zawn re ai hpe hkinjawng ni lit la nga ma ai. Dai majaw, Yuda nawku htung hta hkinjawng ni hte myihtoi ni power kaba lu wa ma ai. Dai hte maren, shaga ai ga hpe mung Persian ni masat ai Aramic ga [Yesu shaga ai ga] hte Hebrew laika ni hpe Persian asuya ni hte jahkrup nna rap ra ai hku lang nga lu ma ai. BC 333 aten hta gaw, Alexandra the Great wa Persia hpe bai dang kasat la kau sai. Shi si ai hpang BC 323 kaw nna shi dang da sai mungdan ni hpe daw hte daw di nna hpyen du kaba Celeucus, hte Egutu na Ptolemy gaw Perlistine mung ting hpe uphkang nga masai. Ptolemy up hkang ai Yeruslem kaw gaw, mung up du kaga nsan da ai sha hkinjawng kaba ni kaw nna lit la ya na shatsam da wu ai.
Jews masha ni hpe hpyen la galaw shangun nna kaga ni hpe gaw hpaga yum ga hta tawn da wu ai. Hpaga ga ai ni gaw Greek laika hpe chye ra ai hta kaga, Jews ni a Tara laika ni hpe mung Greek hku ka gale da na matu BC 260 hta Ptolemy II gaw hkrat ang ai arang shaw nna galaw dat sai. Ptolemies up hkang nga ai ten hta rawt malan ai hpung kaji ni le tsat nang tsat gaw anga nga ma ai.
Up hkang ai ni yawng mung Greek htunghkring hpe sha madung dat wa ra ma ai majaw 'Helini' htunghkring hpe Jews amyu kata kaw adan aleng rai hkan sa jai lang ra taw nga sai. BC 168 hkan gaw grai rai nna Greek htunghkring ka-up ai lam sawng wa sai. Jews ni nra sharawng la ai Wa ni hpe tawn hkungri hkan sat nna Greek hpara jaw jau ai hta kaga, Jews ni a myu tsaw lailen ni yawng mung kanoi shabawng sip ai zawn tsun chyai na pyi nnga hkra sip nyip mat nga sai. Dai ten hta Mattathias ngu ai myu tsaw n gun rawng hpung mung Yuda nam mali hkan e pru dakat hkawm wa sai. Raitim kade nna ai Mattathias sat kau katut nna BC 164 hta gaw Maccabeas rawt malan hpung mahtang shara la kau sai. (Matsing: labau ka ai ni shaning hpe bang ai nbung shajang ai majaw kaji kajaw shai ai lam nga yang nga na re-chyum laika ht labau na hte shai ai daw ni mung nga ai).
Ahkun hkan se hte seng ai lam, nawku htingnu hta jaw jau ra ai pyaksan gumhpraw ni hte seng ai lam zawn re ai hpe hkinjawng ni lit la nga ma ai. Dai majaw, Yuda nawku htung hta hkinjawng ni hte myihtoi ni power kaba lu wa ma ai. Dai hte maren, shaga ai ga hpe mung Persian ni masat ai Aramic ga [Yesu shaga ai ga] hte Hebrew laika ni hpe Persian asuya ni hte jahkrup nna rap ra ai hku lang nga lu ma ai. BC 333 aten hta gaw, Alexandra the Great wa Persia hpe bai dang kasat la kau sai. Shi si ai hpang BC 323 kaw nna shi dang da sai mungdan ni hpe daw hte daw di nna hpyen du kaba Celeucus, hte Egutu na Ptolemy gaw Perlistine mung ting hpe uphkang nga masai. Ptolemy up hkang ai Yeruslem kaw gaw, mung up du kaga nsan da ai sha hkinjawng kaba ni kaw nna lit la ya na shatsam da wu ai.
Jews masha ni hpe hpyen la galaw shangun nna kaga ni hpe gaw hpaga yum ga hta tawn da wu ai. Hpaga ga ai ni gaw Greek laika hpe chye ra ai hta kaga, Jews ni a Tara laika ni hpe mung Greek hku ka gale da na matu BC 260 hta Ptolemy II gaw hkrat ang ai arang shaw nna galaw dat sai. Ptolemies up hkang nga ai ten hta rawt malan ai hpung kaji ni le tsat nang tsat gaw anga nga ma ai.
Up hkang ai ni yawng mung Greek htunghkring hpe sha madung dat wa ra ma ai majaw 'Helini' htunghkring hpe Jews amyu kata kaw adan aleng rai hkan sa jai lang ra taw nga sai. BC 168 hkan gaw grai rai nna Greek htunghkring ka-up ai lam sawng wa sai. Jews ni nra sharawng la ai Wa ni hpe tawn hkungri hkan sat nna Greek hpara jaw jau ai hta kaga, Jews ni a myu tsaw lailen ni yawng mung kanoi shabawng sip ai zawn tsun chyai na pyi nnga hkra sip nyip mat nga sai. Dai ten hta Mattathias ngu ai myu tsaw n gun rawng hpung mung Yuda nam mali hkan e pru dakat hkawm wa sai. Raitim kade nna ai Mattathias sat kau katut nna BC 164 hta gaw Maccabeas rawt malan hpung mahtang shara la kau sai. (Matsing: labau ka ai ni shaning hpe bang ai nbung shajang ai majaw kaji kajaw shai ai lam nga yang nga na re-chyum laika ht labau na hte shai ai daw ni mung nga ai).
No comments:
Post a Comment