Wunpawng amyu shada shinggyim utsang garan madang ninggam htan nna nga nga yu sai hpe Gumlau hte Gumsa ngu ai ga baw hte tang dan mayu nngai. Ndai ga baw hpe, Jinghpaw ni a lam da sang sawk sagawn da ai Antropologist Dr. E.R. Leach hpe mung chyeju dum nngai. Wunpawng shinggyim wuhpawng hta, du magam hte darat daroi nga ai zawn, Gumlau hte Gumsa ngu ai mung nga nga yu sai. Wunpawng amyu ni yawng gaw Du amyu nre ai zawn, Du amyu raitim mungkan a man hta gaw mying gumhkawng ai ni mung nrai shi nga ai. Dai ni na ten hta dai zawn re Gumsa hte Gumlau lam hpe adan aleng wa nmu lu tim, shing re ai sat lawat ni naw nga nga ai hpe gaw ningdang nlu na re ngu kam nngai. Dan tawk dan nna hpaji chye ai ni hte nchye ai ni, sut su ai hte matsan ai ni, arawng lu ai ni hte nlu ai ni ngu nna gaw shinggyim wuhpawng shagu hta anga nga ai.
Wunpawng mung kata na Gumlau hte Gumsa lai hpe English hku gaw Monarchy and Republican ngu ai hku mai shaleng nga ai. Monarchy nga jang mung, Du lai Magam lai hte nga ai ni rai ma ai. Sut su nna nrai, sai garan nna nga ai ni rai nga ai. Dai hte maren, Gumlau ni mung Republican lai hku (or) Democracy lai hku nga pra ai sWunpawng sha ni rai nga ai. Ndai lahkawng gaw kaga ga raitim, tut nawng e rau mung anga nga ai.
Jinghpaw ni hta dai ni du hkra asuya magam n gun tim Duwa, Du jan, Du ni ngu nna shaga ai gaw Gumsa amyu hkring htawng na rai nga ma ai. Wunpawng amyu sha raitim, nkau mi gaw Gumlau ni rai ma ai. Shanhte gaw shinggyim rap ra lam hpe madung tawn nna shada da ginhka ginra nnga ai sha pawng chyawm let pra nga lu na hpe myit mada ma ai. Ndai Gumsa hte Gumlau ni a lai ladat nkau mi hpe lawu na hte maren shaleng dan mayu nngai.
1. Mung masa ladat:
Mung masa ga hku nna 'Mung' ngu ai ga hpe Gumsa ni gaw Duwa langai ngai a npu e de nga ai mare kahtawng law law hpe gumhpawn nna tsun chye ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw, amyu bung ai masha ni de nga ai mare kahtawng law law gaw lamu ga jarit masat nna nga pra ai ginra hpe tsun ai re ngu hkam la ma ai.
2. Madang Utsang:
Gumsa ni hku nna nga sat madang utsang hpe Du nii, Du amyu ni, yu maya mare masha ni, hte mayam ni ngu nna tsun garan ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw htunghking bung ai ni yawng gaw madang bung ai re ngu nna hkam la ma ai.
3. Ru Hka (debt)
Du amyu ru sai lawu lahta nre ai mare kahtawng masha ma hkra gaw, ahkun bang ra ai. Dai ahkun gaw shan rai yang magyi langai hte bung ai. Du ni a yi hpe mung, nta htingnu hpe mung galaw ya ra ai, ninghkap ai ni shing nrai ndang kalang galaw ai ni gaw masat da ai shabrai hte tara hpe salang hpawng dung nna dawdan ai hpe hkam la ra ai. Ru hka byin yang, Du ni hte amyu bung ai ni gaw ru hka kaw na hkyam sa lam lu la ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw, tinang a buga mare kahtawng rawt jat lam hta lai, kadai mung marai langai ngai a akyu hpe sha nmai yu ai. Hka (compansation) jaw ra yang gaw masha shagu maren mara ang ai hpe jaw ga, nga ma ai.
4. Dinghku de ai lam:
Gumsa ni gaw Mayu Dama lam hpe madung tawn nna num jaw num ya lam hpe galaw ma ai. Ndai mayu Dama lam hpe npawt gawn ai shaloi, Mrip wa Kumja, Lahtaw wa Naw Lawn, Lahpai wa Daina La (La Tsan), Tsit wa Tu Hkum ngu ai hta hkan nna, Marip ni gaw Lahtaw ni hpe num jaw, Lahtaw ni gaw Lahpai ni hpe num jaw, Lahpai ni gaw Nhkum ni hpe num jaw ngu ai Ma-yu hte Da-ma lam hkai nna num wawn num la chye ma ai. Dai majaw num la na rai yang Ma-yu daw ang ndaw ang hpe grai yu ma ai. Dai sha nrai, Ma-yu kasha yaw ai shaloi mung, tinang hta grau nna madang tsaw ai num (mayu) hpe la ra ai ngu myit ma ai. De a majaw, Ma-yu hpe hkungga ra ai htunghkring nga wa ra ma ai. Raitim, num wa ai shaloi gaw, tinang a kanu kawa ni a madang hta yawm ai la kaw raitim Dama daw yang wa ra ma ai. Ndai lam gaw Wunpawng htunghking re nga nna mung tsun lang ma ai. Dai majaw, kade wa mi tsawra hkat ai nga tim, Ma-yu kasha nrai jang dinghku de nga pra lu na lam mi nnga nga ai. Dai hpe Gumchying Gumsa lai re nga nna mung tsun ma ai. Nkau mi gaw Wunpawng htunghkring nga nna mung hkap la ma ai. Gumlau ni maga hku nna gaw, dinghku de ai shaloi Ma-yu daw ang ndaw ang ngu ai hpe gaw ahkyak ntawn ma ai. Raitim, kanu a kahpu na kasha hpe la ai (causin marraige) zawn re ai hpe Ma-yu hku nna la chye ma ai. Hpu ja bang ai lam hpe nra sharawng ai sha n ga, madang nem ai kaw wa ra ai, madang tsaw ai hpe la ra ai ngu ai mung nnga malu ai. Dai hte maren, ban masum lai jang, amyu htinggaw mying nbung jang amyu bung tim mai la ai hku hkap la ma ai. E.g Lahpai hkrai raitim, shada la ai ni nga ai zawn, Maran shada la ai ni, Marip shada la ai ni rai nna nga nga ai.
5. Kashu Kasha hte Arawng Aya:
Gumsa ru sai ni hta tut e galaw nga ai htung lai langai gaw, kashu kasha ni hpe manu shadan arawng shatsaw ai lai rai nga ai. Kasha ni law law hta na hpungdim la kasha hpe grau nna manu shadan let, kanu kawa a sut gan madu shangun ai lam; tsawra myit madun ai lam hpe galaw chye ma ai. Raitim up hkang hpareng ai du tai na gaw kahpu kaba wa hpe arawng aya galai ap ai lam ni galaw chye ma ai. Bai nna madu jan lahkawng lu ai lama rai yang, shawng num a kasha ni gaw hpang num a kasha ni hta grau nna myi man pa ai hkrum ga ma ai.Hpang num (num kaji) a kasha ni gaw myiman nlu shagrit shanem da ai hkrum ga ma ai. Gumlau ni hta lahta na lam ni nnga ai.
6. Shadip Shahpang Ahkaw Ahkang:
Gumsa ni hta shadip shahpang ahkaw ahkang hpe 'Salang' hpawng hta dawdan chye ma ai. Ndai salang hpawng gaw amyu shagu (marip ni, lahtaw ni) ni a kam hpa gring ai salang ni jawm hpawm da ai Council rai nga ai. Raitim, yawng a ntsa Duwa gaw shadip shahpang ahkaw ahkang daw dan lu nga ai. Duwa hta lawu grit gaw Bawmung ngu ai wa rai nga ai. Gumlau ni hta mung, 'Salang hpawng' gaw yawng a ntsa e daw dan ai Council rai nga ai. Gumlau ni hta Mare agyi ni ngu ai nga nga ai. Ndai agyi ni hta mung Gumsa ni a Bawmung ni zawn ahkaw ahkang nga nga ai. Mare agyi wa tsun ai, nga jang gaw madat ra sai rai nga ai. Mare salang or mare agyi ni gaw Gumsa ni a Duwa ni zawn ahkaw ahkang lu ai ni rai ma ai.
7. Nawku Kungdawn lam (Ritual)
Nawku kungdawn ai lai ladat hta Gumsa ni gaw (1) Kaji Kawa ni hpe jaw jau ai. (2) Mu nat Mushem magam hte Nbung nat zawn re ai ni hpe jaw jau ma ai. Mare nat hte mung (buga) nat ni hpe mung, Uma nat, ngu nna jaw jau chye ma ai. Lamu Madai hte Hpraw Nga, Ginding nat 'Shadip' nat ndai ni gaw Du amyu Gumsa ni a nat ni rai nga ai. Gumlau ni hta mung Lamu Madai nat a malai, Sinlap nat hpe jan jaw ai hta lai kaga nat ni yawng hpe maren jaw jau ma ai.
Ndai zawn shai hkat ai Gumsa hte Gumlau ni a lapran Wunpawng amyu law law wa nchye na nhkawn hkrang ai mung nga na rai nga ai. Gayau gaya chye na ai ni mung law na re. Ndai lahta na Gumsa htung lai ni gaw Gumchying Gumsa lai hkrang hku nna chye na da ga ai. Raitim, WW II a hpang, Mungdan rawt malan wa ai aten kaw nna gaw ndai Gumsa hte Gumlau a lapran Gumrawng Gumtsa ngu ai 'Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung' a woi awn ladat a npu e hka san hta hkum pup hka lwi bang nna hka hkanu kau ai zawn gayau gaya Wunpawng buga, htunghkring dingsa hpe rap, Hkristan lai nnan de kap rai manawt dingsawt lgalai, htunghkring Wunpawng ngu kajai mat wa saga ai nhten.................
1. Mung masa ladat:
Mung masa ga hku nna 'Mung' ngu ai ga hpe Gumsa ni gaw Duwa langai ngai a npu e de nga ai mare kahtawng law law hpe gumhpawn nna tsun chye ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw, amyu bung ai masha ni de nga ai mare kahtawng law law gaw lamu ga jarit masat nna nga pra ai ginra hpe tsun ai re ngu hkam la ma ai.
2. Madang Utsang:
Gumsa ni hku nna nga sat madang utsang hpe Du nii, Du amyu ni, yu maya mare masha ni, hte mayam ni ngu nna tsun garan ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw htunghking bung ai ni yawng gaw madang bung ai re ngu nna hkam la ma ai.
3. Ru Hka (debt)
Du amyu ru sai lawu lahta nre ai mare kahtawng masha ma hkra gaw, ahkun bang ra ai. Dai ahkun gaw shan rai yang magyi langai hte bung ai. Du ni a yi hpe mung, nta htingnu hpe mung galaw ya ra ai, ninghkap ai ni shing nrai ndang kalang galaw ai ni gaw masat da ai shabrai hte tara hpe salang hpawng dung nna dawdan ai hpe hkam la ra ai. Ru hka byin yang, Du ni hte amyu bung ai ni gaw ru hka kaw na hkyam sa lam lu la ma ai. Raitim, Gumlau ni gaw, tinang a buga mare kahtawng rawt jat lam hta lai, kadai mung marai langai ngai a akyu hpe sha nmai yu ai. Hka (compansation) jaw ra yang gaw masha shagu maren mara ang ai hpe jaw ga, nga ma ai.
4. Dinghku de ai lam:
Gumsa ni gaw Mayu Dama lam hpe madung tawn nna num jaw num ya lam hpe galaw ma ai. Ndai mayu Dama lam hpe npawt gawn ai shaloi, Mrip wa Kumja, Lahtaw wa Naw Lawn, Lahpai wa Daina La (La Tsan), Tsit wa Tu Hkum ngu ai hta hkan nna, Marip ni gaw Lahtaw ni hpe num jaw, Lahtaw ni gaw Lahpai ni hpe num jaw, Lahpai ni gaw Nhkum ni hpe num jaw ngu ai Ma-yu hte Da-ma lam hkai nna num wawn num la chye ma ai. Dai majaw num la na rai yang Ma-yu daw ang ndaw ang hpe grai yu ma ai. Dai sha nrai, Ma-yu kasha yaw ai shaloi mung, tinang hta grau nna madang tsaw ai num (mayu) hpe la ra ai ngu myit ma ai. De a majaw, Ma-yu hpe hkungga ra ai htunghkring nga wa ra ma ai. Raitim, num wa ai shaloi gaw, tinang a kanu kawa ni a madang hta yawm ai la kaw raitim Dama daw yang wa ra ma ai. Ndai lam gaw Wunpawng htunghking re nga nna mung tsun lang ma ai. Dai majaw, kade wa mi tsawra hkat ai nga tim, Ma-yu kasha nrai jang dinghku de nga pra lu na lam mi nnga nga ai. Dai hpe Gumchying Gumsa lai re nga nna mung tsun ma ai. Nkau mi gaw Wunpawng htunghkring nga nna mung hkap la ma ai. Gumlau ni maga hku nna gaw, dinghku de ai shaloi Ma-yu daw ang ndaw ang ngu ai hpe gaw ahkyak ntawn ma ai. Raitim, kanu a kahpu na kasha hpe la ai (causin marraige) zawn re ai hpe Ma-yu hku nna la chye ma ai. Hpu ja bang ai lam hpe nra sharawng ai sha n ga, madang nem ai kaw wa ra ai, madang tsaw ai hpe la ra ai ngu ai mung nnga malu ai. Dai hte maren, ban masum lai jang, amyu htinggaw mying nbung jang amyu bung tim mai la ai hku hkap la ma ai. E.g Lahpai hkrai raitim, shada la ai ni nga ai zawn, Maran shada la ai ni, Marip shada la ai ni rai nna nga nga ai.
5. Kashu Kasha hte Arawng Aya:
Gumsa ru sai ni hta tut e galaw nga ai htung lai langai gaw, kashu kasha ni hpe manu shadan arawng shatsaw ai lai rai nga ai. Kasha ni law law hta na hpungdim la kasha hpe grau nna manu shadan let, kanu kawa a sut gan madu shangun ai lam; tsawra myit madun ai lam hpe galaw chye ma ai. Raitim up hkang hpareng ai du tai na gaw kahpu kaba wa hpe arawng aya galai ap ai lam ni galaw chye ma ai. Bai nna madu jan lahkawng lu ai lama rai yang, shawng num a kasha ni gaw hpang num a kasha ni hta grau nna myi man pa ai hkrum ga ma ai.Hpang num (num kaji) a kasha ni gaw myiman nlu shagrit shanem da ai hkrum ga ma ai. Gumlau ni hta lahta na lam ni nnga ai.
6. Shadip Shahpang Ahkaw Ahkang:
Gumsa ni hta shadip shahpang ahkaw ahkang hpe 'Salang' hpawng hta dawdan chye ma ai. Ndai salang hpawng gaw amyu shagu (marip ni, lahtaw ni) ni a kam hpa gring ai salang ni jawm hpawm da ai Council rai nga ai. Raitim, yawng a ntsa Duwa gaw shadip shahpang ahkaw ahkang daw dan lu nga ai. Duwa hta lawu grit gaw Bawmung ngu ai wa rai nga ai. Gumlau ni hta mung, 'Salang hpawng' gaw yawng a ntsa e daw dan ai Council rai nga ai. Gumlau ni hta Mare agyi ni ngu ai nga nga ai. Ndai agyi ni hta mung Gumsa ni a Bawmung ni zawn ahkaw ahkang nga nga ai. Mare agyi wa tsun ai, nga jang gaw madat ra sai rai nga ai. Mare salang or mare agyi ni gaw Gumsa ni a Duwa ni zawn ahkaw ahkang lu ai ni rai ma ai.
7. Nawku Kungdawn lam (Ritual)
Nawku kungdawn ai lai ladat hta Gumsa ni gaw (1) Kaji Kawa ni hpe jaw jau ai. (2) Mu nat Mushem magam hte Nbung nat zawn re ai ni hpe jaw jau ma ai. Mare nat hte mung (buga) nat ni hpe mung, Uma nat, ngu nna jaw jau chye ma ai. Lamu Madai hte Hpraw Nga, Ginding nat 'Shadip' nat ndai ni gaw Du amyu Gumsa ni a nat ni rai nga ai. Gumlau ni hta mung Lamu Madai nat a malai, Sinlap nat hpe jan jaw ai hta lai kaga nat ni yawng hpe maren jaw jau ma ai.
Ndai zawn shai hkat ai Gumsa hte Gumlau ni a lapran Wunpawng amyu law law wa nchye na nhkawn hkrang ai mung nga na rai nga ai. Gayau gaya chye na ai ni mung law na re. Ndai lahta na Gumsa htung lai ni gaw Gumchying Gumsa lai hkrang hku nna chye na da ga ai. Raitim, WW II a hpang, Mungdan rawt malan wa ai aten kaw nna gaw ndai Gumsa hte Gumlau a lapran Gumrawng Gumtsa ngu ai 'Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung' a woi awn ladat a npu e hka san hta hkum pup hka lwi bang nna hka hkanu kau ai zawn gayau gaya Wunpawng buga, htunghkring dingsa hpe rap, Hkristan lai nnan de kap rai manawt dingsawt lgalai, htunghkring Wunpawng ngu kajai mat wa saga ai nhten.................
grai hkrak ai law
ReplyDelete